Commissie Schnabel – voltooid leven

Liza Lansang

Sinds euthanasie in Nederland werd gelegaliseerd door het aannemen van de euthanasiewet in 2002, is er een groeiende vraag naar de uitbreiding van de bepalingen van deze wet. Onder andere op het gebied van hulp bij zelfdoding voor mensen die hun leven “voltooid” achten. Als reactie hierop stelde de Nederlandse regering in juli 2014 een commissie in van deskundigen rondom dit onderwerp, onder leiding van professor Paul Schnabel.

In de commissie Schnabel zaten zowel liberale als conservatieve deskundigen op het gebied van geneeskunde, recht en filosofie. Ze kregen de opdracht om de volgende onderwerpen te onderzoeken: de huidige euthanasiewet en -praktijk, wettelijke bepalingen voor en beperkingen aan hulp bij zelfdoding voor mensen die hun leven voltooid achten, indicaties van de voor- en nadelen van deze wettelijke bepalingen en mogelijke middelen om te voorkomen dat mensen ervaren dat hun leven is voltooid.

Uit de bevindingen en het advies van de commissie blijkt dat ouderen die hun leven “voltooid” achten, mensen zijn die niet langer een positieve kijk op het leven hebben met als gevolg een aanhoudende en actieve wens om te sterven. De redenen daarvoor variëren, maar in het algemeen hebben ze verschillende soorten verlies ervaren zoals fysiologisch, psychologisch, cognitief, psychosociaal en/of existentieel. Tegelijkertijd hebben ze medische aandoeningen die met ouderdom te maken hebben.

Juridisch geeft de bestaande euthanasiewet voldoende ruimte om hulp bij zelfdoding toe te staan aan de meerderheid van mensen die om medische redenen hun levens als “voltooid” beschouwen en lijden aan verlies en beproevingen rondom ouderdom. Daarmee zijn er geen gronden om de wet te wijzigen voor het kleine aantal mensen dat hun leven als “voltooid” beschouwd zonder dat ze daar medische redenen voor hebben.

Op ethisch vlak keek de commissie onder andere naar het fundamentele aspect van autonomie waarbij er een individualistische tegenover een relationele benadering bestaat. De individualistische benadering beschouwt mensen als autonome individuen die op afstand omringd worden door relaties. Dit in tegenstelling tot de relationele benadering die juist de sociale, relationele dimensie van de mens benadrukt.

Volgens de commissie is de wet niet ingesteld om mensen die lijden individuele autonomie te geven, zodat ze ervoor kunnen kiezen om te sterven. Volgens een lid van de commissie is de wet er om het dilemma aan te pakken waarmee artsen te maken hebben in hun taak om aan de ene kant het lijden te verlichten en aan de andere kant het leven te beschermen. Verder is individuele autonomie niet het centrale punt binnen de wet, maar slechts de basis voor een van de criteria van de euthanasiewet: het vrijwillig en weloverwogen verzoek.

Het gevaar dat individuele autonomie de basis wordt voor de uitbreiding van wettelijke bepalingen voor hulp bij zelfdoding, heeft steun onder geleerden. Dr. Henk Jochemsen noemt de volgende argumenten tegen individuele autonomie.¹
1. Individuele autonomie redeneert alleen in termen van rechten en plichten en vergeet zorg en verantwoordelijkheid.
2. Het principe van respect voor autonomie is een zwakke basis voor het opzettelijk beëindigen van het leven van een patiënt, omdat juist bij een patiënt in terminale fase het helder en normale functioneren van de hersenen bijna onmogelijk is geworden.
3. De autonomie van de patiënt kan logisch gezien niet de belangrijkste reden zijn, omdat de arts handelt.
4. Het toezicht- en controlesysteem dat nodig is om gelegaliseerde euthanasie te beperken tot de toegestane gevallen, is in feite al in strijd met het ideaal van euthanasie op basis van individuele autonomie.

Uitbreiding van de wettelijke bepalingen zou ook onethisch zijn voor zowel artsen als overheden, aldus de commissie Schnabel. Want ze hebben allebei de verantwoordelijkheid om het leven te beschermen. Ook zou de veiligheid van patiënten, zorgverleners en de samenleving als geheel in gevaar komen omdat men verwacht dat er minder transparantie en aansprakelijkheid is als de wet wordt uitgebreid.

Op grond van deze juridische en ethische overwegingen heeft de commissie geadviseerd de wet niet te wijzigen, maar juist meer aandacht te geven aan ouderen met een uitgesproken doodswens. De regering moet ervoor te zorgen dat ouderen voldoende sociale, financiële en geestelijke steun krijgen en dat de maatschappij minder negatief kijkt naar ouderdom.

Dat de commissie adviseert de wettelijke bepalingen niet te verruimen op basis van individuele autonomie, weerspiegelt een belangrijk ethisch onderscheid: “Geneeskunde zou het lijden moeten bestrijden vanwege de persoon en zich niet tegen de persoon moeten keren vanwege dat lijden.”² Ongeacht of de reden voor het lijden medisch of niet-medisch is. Dit standpunt bevestigt zowel het fundamentele goede van het leven van de patiënt als de positie van de arts in de samenleving.³

Het advies van de commissie Schnabel stelt een duidelijke grens voor het oprekken van de euthanasiewetgeving in Nederland. Volgens zowel conservatieven als liberalen binnen de commissie zal het overschrijden van deze grens leiden tot een fundamentele verandering in de wet en de praktijk van euthanasie. Daarmee beschouwt de commissie “voltooid leven” dus als een ongewenste ontwikkeling. Daar kan ik achter staan. Achter de bestaande euthanasiewet nog steeds niet.

Liza Lansang studeerde Politicologie, Internationale Betrekkingen en Christian Studies of Science and Society aan universiteiten in Nederland en de Filipijnen. 
Ze werkte vijf maanden als junior onderzoeker bij het Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatiecentrum van het Ministerie van Veiligheid en Justitie. Sinds 2013 is ze promovenda bij de Faculteit der Geesteswetenschappen van de Vrije Universiteit Amsterdam. Ze promoveert op bio-ethische kwesties waarbij ze studies doet naar anticonceptiemiddelen in de Fillipijnen, abortus in de Verenigde Staten en euthanasie in Nederland.