?
Onbedoeld zwanger?
Op de laatste dag van 2022 overleed emeritus paus Benedictus XVI, de uit Duitsland afkomstige Joseph Ratzinger. Hij laat een indrukwekkend oeuvre aan boeken achter. De Nederlandse priester Antoine Bodar typeert hem als het om de kerkelijke leer gaat als “onvermurwbaar, in het menselijke vriendelijk, wat verlegen en niet sterk doortastend.” Zien we iets van deze leerstellige standvastigheid in combinatie met een vriendelijke medemenselijkheid terug in zijn visie op abortus? In dit artikelen wat gedachten van Ratzinger rond abortus die dit beeld mijns inziens inderdaad lijken te bevestigen.
Door Arthur Alderliesten
Gepubliceerd in Leef 39 nr. 1, februari 2023, 15-17
Joseph Ratzinger benadrukt de uniciteit van elk mens die hij kenschetst als “onuitsprekelijk nieuw, meer dan de som van chromosomen en het product van een bepaald milieu: een uniek schepsel van God.” Als dit al geldt voor alle mensen, dan in het bijzonder voor Jezus Christus, Die niet voortkomt uit de eigenheid van de mensheid, maar uit Gods Geest. In Jezus heeft God te midden van de onvruchtbare en hopeloze mensheid een nieuw begin gemaakt, geen resultaat van haar eigen historie, maar geschenk van boven.[1] Deze uniciteit van de mens ligt in het geschapen zijn naar Gods beeld. “Gods liefde maakt geen onderscheid tussen het pas verwekte kind dat nog in de baarmoeder van zijn of haar moeder zit en het kind of de jongere, of de volwassene en de oudere. God maakt geen onderscheid tussen hen omdat Hij in ieder van hen een afdruk van Zijn eigen beeld en gelijkenis ziet.”[2]
Regelmatig benadrukt Joseph Ratzinger het leven als vrucht van Gods liefde maar ook als het meest fundamentele recht.[3] Aanvallen op het leven, tasten het fundament aan van ‘het huis’, de menselijke persoon als de ’tempel van de Heilige Geest’, als het levende huis van God. Ratzinger herinnert eraan dat in Europa het begrip mensenrechten voor het eerst werd geformuleerd. Dit fundamentele mensenrecht, de vooronderstelling van elk ander recht, is het recht op leven zelf en geldt voor het leven vanaf het moment van conceptie tot aan het natuurlijke einde. Abortus kan daarom geen mensenrecht zijn. Het is juist het tegenovergestelde. Het is “een diepe wond in de samenleving”, citeert hij kardinaal Franz König.[4] Rond wereldvredesdag 2013 stelt de recent overleden paus zelfs dat vrede niet samengaat met onder meer abortus. “Wie streeft naar vrede kan geen aanvallen op en misdaden tegen het leven verdragen.” Politici en wetgevers zijn daarom, als dienaren van het algemeen welzijn, verplicht om het fundamentele recht op leven, de vrucht van Gods liefde, te verdedigen.[5]
Het valt Ratzinger het maatschappelijk debat dikwijls puur ideologisch verloopt. Hij merkt daarop soms een soort van samenzwering van stilzwijgen op die wordt gecreëerd rond mannen en vrouwen die, gewond na een abortus, aan de kant van de weg liggen, zonder dat iemand luistert naar hun roep om hulp en die zich om hun leed bekommert ten einde het te verlichten en te genezen. Hij wijst daarom de weg dat we alleen in een houding van barmhartige liefde toenadering tot de slachtoffers kunnen zoeken ten einde hulp te bieden en in staat te stellen zich weer op te richten en hun levensweg weer op te vatten. In zijn encycliek Deus caritas est geeft de paus ook aan dat de dienst van de liefde behoort tot het wezen van de kerk.[6] Dit geldt in het bijzonder het ongeboren leven. Het doden van ongeboren leven speelt wat Ratzinger betreft noodzakelijkerwijs een centrale rol onder de belangrijke kwesties met betrekking tot de waardigheid van het menselijk leven waarmee de kerk zich bezighoudt. Hij doet daarmee een dringend beroep op de kerk, omdat de slachtoffers de meest kwetsbare en weerloze leden van de menselijke familie zijn.[7] Daarbij vraagt hij aandacht voor de vorming van het geweten en vormingsprogramma’s, “zodat geest en hart worden geopend voor de fundamentele plichten waarop het bestaan van het individu en de gemeenschap berust.”[8]
Het is de opdracht van de kerk de concrete mens voor ogen te zien, vooral de zwakste en onschuldigste, die op zoek is naar vrede en de mogelijkheid zich te herpakken.[9]
Een van de begrippen waar de voormalige paus aandacht voor vraagt, is ‘vrijheid’. Het vrijheidsdenken is voor hem een van de dominerende trekken van de West-Europese cultuur. Het instituut, zo geeft Ratzinger aan, is verworden tot tegenpool van vrijheid en het individu drager van vrijheid waarbij de volledige emancipatie van het individu het doel wordt.[10] De Duitse theoloog wijst erop dat het begrip vrijheid volledig is geïsoleerd en daardoor vervalst. “vrijheid is een goed, maar is dat alleen in verbinding met andere waarden (…) Anderzijds heeft men het vrijheidsbegrip zelf verengd tot het individuele recht op vrijheid, en het daarmee beroofd van zijn menselijke waarheid.”[11] Als voorbeeld haalt hij abortus aan waar in de radicalisering van de individualistische tendens van de verlichting abortus verschijnt als vrijheidsrecht: de vrouw moet over zichzelf kunnen beschikken. Kernachtig stelt hij de kritische vraag: “wat is dat eigenlijk voor vrijheid, die iemand het recht geeft de vrijheid van een ander meteen al in de kiem op te heffen?”[12] Hij wijst erbij op de afhankelijkheid, de nauwe verwevenheid van het kind met de moeder. Het kind kan slechts vanuit de moeder ontstaan door haar bestaan; het is erop aangewezen dat de moeder er voor hem is.
Overigens ziet Ratzinger vanuit de menselijke vrijheid ook grote veerkracht bij vrouwen om bij een onbedoelde zwangerschap toch voor het kind te kiezen: “zelfs in de moeilijkste omstandigheden is menselijke vrijheid in staat tot buitengewone daden van opoffering en solidariteit om het leven van een nieuw mens te verwelkomen.”[13]
Het vrijheidsverlangen is radicaal, gericht op onafhankelijkheid, om te kunnen doen en laten wat de mens wil. Achter dit verlangen naar vrijheid ziet Ratzinger de verleiding om te willen zijn als God: van niets en niemand afhankelijk, door geen vreemde vrijheid in de eigen vrijheid beperkt. Vrijheid is echter gebonden aan andere waarden, zoals werkelijkheid, waarheid en verantwoordelijkheid. Vrijheid moet zich, wil ze niet tot leugen en zelfvernietiging leiden, oriënteren aan de waarheid, dat wil zeggen aan wat wij ten diepste zijn, en hieraan beantwoorden.[14] De mens is een afhankelijk, relationeel en verantwoordelijk wezen.
Hoewel het verdere uitwerking behoeft, vormt deze visie een adequate reactie op het verdergaande denken in vrijheid. Juist ook als de roep steeds luider wordt deze vrijheden wettelijk vast te leggen als recht.
(27 november 2010)
Heere Jezus,
U, Die trouw bezoekt en vervult met Uw aanwezigheid
de kerk en de geschiedenis van de mensheid;
wij smeken U:
wek in ons respect voor elk ontluikend menselijk leven,
stel ons in staat om in de vrucht van de baarmoeder
het miraculeuze werk van de Schepper waar te nemen.
Open onze harten om elk kind ruimhartig te verwelkomen.
Begeleid de keuzes van wetgevende vergaderingen
met het licht van Uw Geest,
zodat volkeren en naties de heiligheid van het leven,
van elk menselijk leven, zullen erkennen en respecteren,
Begeleid het werk van wetenschappers en artsen,
zodat de vooruitgang bijdraagt aan het integrale welzijn van de persoon
en niemand onderdrukking of onrecht lijdt.
Schenk creatieve liefdadigheid aan bestuurders en economen
dat zij voldoende voorwaarden weten te realiseren en bevorderen,
zodat jonge gezinnen de geboorte van nieuwe kinderen
rustig kunnen omarmen.
Voorzie in Uw goedheid echtparen die lijden,
omdat zij geen kinderen kunnen krijgen.
We verwachten van U, onze enige ware Goedheid en Redder
de kracht om het leven lief te hebben en te dienen,
in de verwachting om altijd met U te leven,
in de gemeenschap met de heilige Drie-eenheid.
Amen
[1] Joseph Ratzinger, Einführung in das Christentum. Gesammelte Schriften 4, (Freiburg: Herder, 2014), 255.
[2] Address of his holiness Benedict XVI to the participants at the 12th general assembly of the pontifical academy for life and congress on ‘the human embryo in the pre-implantation’, (27 februari 2006), https://www.vatican.va/holy_father/benedict_xvi/speeches/2006/february/documents/hf_ben-xvi_spe_20060227_embrione-umano_en.html, geraadpleegd 18 januari 2022.
[3] Vgl. Benedict XVI, “Discourse of the Holy Father Benedict XVI,” in Elio Sgreccia and Jean Laffitte, Christian conscience in support of the right to life, (Vaticano: Libreria Editrice Vaticana, 2008), 8.
[4] “Address of his holiness Benedict XVI at apostolic journey of his holiness Benedict XVI to Austria on the occasion of the 850th anniversaury of the foundation of the Shrine of Marizazell (7 september 2007),” Vatican, geraadpleegd 18 januari 2023, https://www.vatican.va/content/benedict-xvi/en/homilies/2010/documents/hf_ben-xvi_hom_20101127_vespri-avvento.html.
[5] “Address of his holiness Benedict XVI at a meeting on family and life issues in Latin America (3 december 2005),” Vatican, geraadpleegd 18 januari 2023, https://www.vatican.va/content/benedict-xvi/en/speeches/2005/december/documents/hf_ben_xvi_spe_20051203_family-america-latina.html.
[6] Paus Benedictus XVI, Deus caritas est, (Kerkelijke documentatie, 2006), 18.
[7] “Address of his holiness Benedict XVI at apostolic journey of his holiness Benedict XVI to Austria on the occasion of the 850th anniversaury of the foundation of the Shrine of Marizazell (7 september 2007),” Vatican, geraadpleegd 18 januari 2023, https://www.vatican.va/content/benedict-xvi/en/homilies/2010/documents/hf_ben-xvi_hom_20101127_vespri-avvento.html.
[8] Benedict XVI, “Discourse,” 10.
[9] “Address of his holiness Benedict XVI to participants in an international congress organized by the John Paul II Institute for studies on marriage and family (5 april 2008)”, Vatican, geraadpleegd 18 januari 2023, https://www.vatican.va/content/benedict-xvi/en/speeches/2008/april/documents/hf_ben-xvi_spe_20080405_istituto-gpii.html.
[10] Joseph Ratzinger, Geloof, waarheid en tolerantie, (Tielt: Lannoo, 2005), 194.
[11] Ratzinger, Geloof, 199.
[12] Ratzinger, Geloof, 200.
[13] “Address of his holiness Benedict XVI to participants in an international congress organized by the John Paul II Institute for studies on marriage and family (5 april 2008)”, Vatican, geraadpleegd 18 januari 2023, http://www.vatican.va/holy_father/benedict_xvi/speeches/2008/april/documents/hf_ben-xvi_spe_20080405_istituto-gpii_it.html.
[14] Ratzinger, Geloof, 208.